Ontwerp en co-creatie in 'interessante tijden'

 ‘Moge je in interessante tijden leven.’ Hoewel dit misschien overkomt als iemand geluk wensen, is er een veel voorkomende mythe die zegt dat deze uitdrukking in het Chinees met ironie wordt gebruikt. Een leven zonder verrassingen is misschien saai, maar het is serener dan interessante tijden die uitdagingen en moeilijkheden met zich meebrengen. We beleven momenteel interessante tijden: klimaatverandering, COVID-19, technologische ontwrichting. En, het is waar, interessante tijden brengen uitdagingen met zich mee. Ze voelen soms overweldigend aan, maar ze bieden ook volop mogelijkheden voor transformatie en samenwerking. In dat proces kan design een rol spelen.

Laten we de ontwikkeling van slimme steden als voorbeeld nemen. In theorie ondersteunt slimme stadstechnologie het verzamelen en verwerken van gegevens om het stadsleven te verbeteren. Met behulp van sensoren kan bijvoorbeeld het verkeer efficiënter worden gemaakt, of kan de afvalverzameling worden geoptimaliseerd. Slimme steden zijn de stedelijke belichaming van onze huidige technologische revolutie. Ze vertegenwoordigen de complexiteit en de onderlinge verbondenheid van onze samenleving, waarbij kwesties over mens-technologie-stad interacties aan de oppervlakte komen. En in een wereld waar alles met elkaar verbonden is, is samenwerking de sleutel. De uitdagingen (en kansen) waar we samen voor staan zijn te groot om door één belangengroep of discipline te worden aangepakt. Zij hebben de medewerking nodig van overheden, bedrijven, burgers, kennisinstellingen, NGO's.

Vaak ontbreekt het in de geschetste toekomst in slimme stadsvisies aan verbeeldingskracht. Het is een eenzijdige visie op de toekomst(s) van de stad. Dit laat weinig ruimte voor de incorporatie van verschillende waarden of perspectieven op wat een goed stadsleven is. Gaat het alleen om efficiëntie en gerichte ervaringen? Moet het ook andere waarden omvatten zoals vriendschap of serendipiteit? Hoe zit het met andere waarden of wensen? De vraag is: hoe kunnen we het potentieel van slimme stadstechnologieën realiseren en tegelijkertijd vorm geven aan inclusieve toekomsten die tegemoetkomen aan uiteenlopende belangen?

De verantwoorde ontwikkeling van slimme stadsvisies vraagt om verantwoorde ontwerppraktijken, die gericht zijn op het erkennen van de verscheidenheid aan zorgen en zienswijzen in de samenleving. In het DesignLab van de Universiteit Twente geloven we dat het aanpakken van maatschappelijke uitdagingen door middel van design 'niet alleen een creatieve probleemoplossende houding vereist - maar ook de integratie van vele perspectieven, waarden en wensen', zoals vermeld in dit artikel gepubliceerd op de Design Research Society Conference 2020.

Deze maatschappelijke uitdagingen vragen om het organiseren van processen die bureau's aan verschillende belangengroepen geven om de toekomst vorm te geven. Zoals door prof. Mascha van der Voort vermeld: ‘De belangrijkste rol van ontwerpers en ontwerpend onderzoek is het leveren van de instrumenten die alle belanghebbenden in staat stellen hun behoeften en wensen te verkennen en te communiceren en wat ze kunnen bijdragen aan hun slimme stad’ (citaat uit 'Futuring the Smart City, verhalen uit de DDW2019'). In deze context fungeert design als een integrator van verschillende invalshoeken om een proces van het gezamenlijk vormgeven van de stedelijke toekomst te ondersteunen.

In ons onderzoeksproject Responsible Cities onderzoeken we de rol van design om belangengroepen samen te brengen om (1) te denken, (2) te voelen en (3) actie te ondernemen rond het thema 'smart city futures'.

Denken: Het betrekken van verschillende belanghebbenden bij participatieve ontwerpprocessen stimuleert een reflectieve houding. De sleutel tot dit proces is het opbouwen van empathie die ons helpt om de invalshoeken van anderen (en die van onszelf!) beter te begrijpen. Hier speelt ontwerp een rol in het tot leven brengen van controverses, het aan de oppervlakte brengen van verschillende invalshoeken en het constructief gebruiken van deze invalshoeken. Zo beschouwen sommige mensen de inzet van sensoren voor het verzamelen van gegevens om betere beleidsbeslissingen te kunnen nemen als het toppunt van efficiënte beleidsvorming. Voor anderen geeft de aanwezigheid van private sensoren aanleiding tot ernstige bezorgdheid over de privatisering. Door deze wensen en zorgen openlijk te bespreken, maakt het ontwerp het mogelijk om alternatieven te ontdekken die leiden tot rijkere en meer inclusieve oplossingen.

Voelen: Velen van ons gebruiken Google Maps om in de stad te navigeren. Het stelt ons in staat om onze reis te plannen en onze bestemming heel gemakkelijk te bereiken. Hoewel dit erg handig is, hoe zal het in onze steden uitpakken als we altijd een duidelijke bestemming voor ogen hebben? Zal er ruimte zijn voor ontdekking en verrassingen? In gevallen als deze kan design ons helpen om potentiële toekomsten tastbaar te maken. Scenario-based design, design fiction, speculatief design of ervaringsgerichte toekomsten zijn geweldige benaderingen om de effecten van technologieën in ons leven tot leven te brengen. Wat is een betere manier om een constructief debat over de toekomst te voeren dan door ze in het nu te ervaren?   

Neem actie: Het bieden van een kader voor debat en reflectie is essentieel, maar hoe maak je deze debatten bruikbaar? Ontwerpen stimuleert een praktische mindset, het maakt het mogelijk om abstracte concepten om te zetten in tastbare objecten, diensten of plannen. In ons project organiseerden we een workshopsessie om een prototype te maken van hoe technologie sociale waarden zou veranderen, en hoe deze veranderingen de stad zouden veranderen. Hoe zouden bijvoorbeeld bewakingscamera's de solidariteit kunnen beïnvloeden? Een prototype van de buurt en het bezig zijn met de creatie ervan was een voedingsbodem voor collectieve actie. De deelnemers bespraken en vertegenwoordigden de afwegingen die ze bereid waren te maken (in dit geval accepteerden de deelnemers het verlies van een deel van hun privacy om mensen in nood te helpen).

In ons project geloven we in het vermogen van design om een verantwoorde, slimme stadstoekomst vorm te geven. Als je geïnteresseerd bent in ons onderzoek en er meer over wil weten, ga dan naar de website of stuur ons een e-mail.

Volgende week zullen we onze inzichten delen over hoe ontwerp ethische reflectie kan stimuleren in co-creatieprocessen in de context van slimme steden. Tot dan!

Deze blog is geschreven door: Julieta Matos Castaño, Anouk Geenen.

Onderzoeksteam

Universiteit Twente: prof. Mascha van der Voort, prof. Peter Paul Verbeek, dr. Julieta Matos Castaño, Anouk Geenen

Universiteit Utrecht: dr. Michiel de Lange, dr. Corelia Baibarac-Duignan

Acknowledgement: Dit werk is onderdeel van het onderzoeksprogramma Designing for Controversies in Responsible Smart Cities met projectnummer CISC.CC.012, dat (deels) wordt gefinancierd door de Nederlandse Onderzoeksraad (NWO). Wij danken onze projectpartners (Aerovision, Design Innovation Group, Future City Foundation, Marxman, Gemeente Amersfoort en Universiteit Utrecht) voor hun waardevolle bijdragen aan dit onderzoeksproject.